artikelen
Leestijd circa 11 minuten

Zintuiglijke prikkelverwerking gaat over hoe onze hersenen de prikkels ‘lezen’ die via onze zintuigen binnenkomen, en over ons gedrag dat daarop volgt. Prikkels verwerken doen we allemaal, de hele dag door. Meestal staan we hier pas bewust bij stil als er problemen ontstaan doordat we teveel of juist te weinig prikkels ervaren. In dit artikel beschrijven we de stappen in het proces van prikkelverwerking zoals zich dat steeds weer opnieuw, in fracties van seconden, afspeelt.

uitleg over het proces van prikkelverwerking

In het kort: uitleg over hoe prikkelverwerking werkt in eenvoudige taal

prikkeling

van prikkeling van de zintuigen tot het ‘lezen’ en begrijpen van prikkels

Prikkelverwerking vormt de basis van alles wat we weten en meemaken. Via prikkelverwerking leren we begrijpen wat er in ons lichaam en om ons heen gebeurt. Ook leren we hierover communiceren met anderen. We beleven via prikkels onszelf en de omgeving waarin we leven, en zo leren we om te overleven. Hieronder een globale toelichting op de stappen die we hierbij steeds weer opnieuw zetten:

schema over het proces van prikkelverwerking

Een prikkel kan bijvoorbeeld iets in je omgeving zijn wat je ziet, ruikt of hoort, maar ook iets wat je in je lichaam voelt, zoals spierpijn of honger. Alles wat je ervaart binnen en buiten je lichaam noemen we prikkels. Het proces van prikkelverwerking begint met het signaleren van een prikkel door de zintuigen. Lees meer over soorten prikkels en zintuigen.

Via zenuwbanen geven allerlei sensoren de prikkeling van onze zintuigen door aan de hersenen. Per seconde komen er zo miljoenen zintuig-prikkels binnen. Die kunnen we onmogelijk allemaal bewust verwerken. Onze hersenen filteren daarom welke prikkels onze bewuste aandacht verdienen en welke genegeerd mogen worden. De thalamus speelt daarbij een belangrijke rol. Als het prikkelfilterstation een onbelangrijke prikkel negeert, dan neem je deze niet bewust waar. Zo kunnen we bijvoorbeeld leren om achtergrondgeluiden, zoals een ruisende snelweg, weg te filteren. Prikkelingen uit ons eigen lichaam (zoals honger of dorst) en prikkels die mogelijk duiden op gevaar krijgen in principe voorrang. Dat is zo in ons ‘prikkelfilter’ geprogrammeerd om ons te helpen overleven. Dit filter kan echter ook belangrijke lichamelijke signalen zoals dorst negeren, omdat er andere prikkels zijn die alle aandacht vragen (zoals diepe concentratie op een werktaak of een mateloos intrigerende wapperende vlag buiten), waardoor de dorstprikkel weg gefilterd wordt als niet relevant. Dit kan functioneel zijn in een overlevingssituatie (als je vlucht voor een roofdier), maar meestal is het negeren van lichamelijke prikkels eerder schadelijk dan nuttig.

Elke prikkel die door het prikkelfilter als belangrijk wordt gezien, wordt direct doorgestuurd naar het gebied in de hersenen dat de prikkel kan verwerken en kan bepalen welke actie nodig is. Vaak heb je te maken met een mix van prikkels, en werken hersengebieden samen om die prikkels te combineren en zo te begrijpen wat er gaande is in een situatie. Daarbij bouwen de hersenen voort op eerdere ervaringen. Hierbij spelen hersenprocessen die plaatsvonden in reactie op eerdere, vergelijkbare prikkels een rol. Het prikkelfilter leert als het ware van eerdere waarnemingen van prikkels.

Stap 4 is de conclusie uit de stappen 1 tot en met 3. Dit is een bewuste of onbewuste waarneming van de prikkel, waarna een reactie volgt. Dit kan een bewuste actie zijn, maar ook een automatische, onbewuste reactie. Denk bijvoorbeeld aan het automatisch verkleinen van je pupil in reactie op een sterke lichtprikkel. Wat iemand waarneemt is afhankelijk van hoe de hersenen de sensaties die de zintuigen hebben opgepikt inschatten. En dat is mede afhankelijk van eerdere ervaringen en waarnemingen. In de loop van ons leven ontwikkelt het niveau van onze waarneming zich, zodat we steeds meer leren begrijpen.

De waarneming in de hersenen gaat gepaard met een reactie, zoals die in gedrag, mimiek of woorden zichtbaar wordt voor anderen. Het kan ook zijn dat iemand niet reageert, omdat deze een bepaalde prikkel helemaal niet waarneemt (want weg gefilterd). Ook kan de conclusie van de waarneming zijn dat een reactie niet nodig is. Of de reactie is een gedachte, die niet hardop uitgesproken wordt.

mogelijke problemen in de prikkelverwerking

De prikkelverwerking kan op allerlei manieren haperen, waardoor er problemen ontstaan in de waarneming. Als gevolg daarvan kan iemand reageren op een manier die voor de persoon zelf wellicht logisch is, maar voor anderen niet te begrijpen, omdat die de situatie anders waarnemen.
Mogelijke problemen in de verschillende fasen van de prikkelverwerking:

– bij stap 1 (zintuigen doen sensaties op):
het kan zijn dat sensaties niet goed worden opgevangen door de zintuigen, omdat de zintuigen niet goed werken (denk aan slechtziend of slechthorend zijn)

– bij stap 2 (‘prikkelfilter’ in de hersenen):
de filtering van zintuigsensaties in de hersenen kan verstoord zijn waardoor prikkels in een bepaalde situatie te sterk of juist onvoldoende sterk binnen komen in de hersenen (denk aan onder- of overgevoeligheid voor bepaalde prikkels).

– bij stap 3 (verbanden leggen tussen prikkels en betekenissen):
er kunnen problemen zijn bij het combineren en ‘lezen’ van de binnenkomende prikkels, bijvoorbeeld doordat bepaalde delen van de hersenen niet goed functioneren of dat er onvoldoende samenwerking is tussen verschillende hersengebieden. Iemand kan ook originele, niet gebruikelijke verbanden leggen tussen prikkels, waardoor diegene de situatie anders waarneemt en betekenis geeft.

– bij stap 4 (waarnemen en betekenis geven):
er kunnen problemen zijn in de waarneming als gevolg van problemen in stap 3, of omdat iemands ontwikkelingsniveau van de waarneming lager is. Het niveau van waarnemen en begrijpen van prikkels ontwikkelt zich bij de meeste kinderen vanzelf, maar bij sommige kinderen is hier meer ondersteuning bij nodig. Bijvoorbeeld omdat zij minder geneigd zijn om nieuwe ervaringen op te doen en interactie te zoeken met andere mensen. Dit komt vaak voor bij kinderen met autisme. Lees meer hierover in dit artikel met uitleg over waarneming en taalontwikkeling.

– bij stap 5 (reactie op prikkel, gedrag):
dit is het voor anderen zichtbare gedrag, wat het gevolg is van de stappen 1 t/m 4. Vaak is dit het niveau waarop anderen waarnemen dat iemands prikkelverwerking mogelijk anders verloopt, omdat ze bepaald gedrag (of juist het ontbreken van een reactie) niet begrijpen.

uitleg, inspiratie en hulpmiddelen bij problemen in de prikkelverwerking

Op sensonate.nl vind je bijvoorbeeld de volgende artikelen, inspiratie en hulpmiddelen:

– uitleg over prikkelverwerking bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking

– uitleg over niveaus van waarneming en taalontwikkeling

– uitleg over prikkelbalans, onderprikkeling en overprikkeling

– tips en inspiratie om gedrag te observeren en samen te ontdekken 

– signalen van onder- en overprikkeling per zintuig

– tips en inspiratie om prikkels en behoeften in kaart te brengen

– hulpmiddelen bij prikkelverwerking