prikkelgevoeligheid bij autisme en een verstandelijke beperking

Onze hersenen filteren op welke prikkels we moeten reageren, en welke we mogen negeren, omdat ze onbelangrijk zijn. De thalamus, een soort ‘prikkelfilter’ in de hersenen speelt daarbij een belangrijke rol. Hier komen prikkels uit de zintuigen als eerste binnen, en wordt gefilterd welke prikkels voor ons welzijn belangrijk zijn en welke niet. Die functie is belangrijk om te kunnen overleven: dankzij honger-prikkels eten we op tijd, en dankzij onze waarneming van beelden, beweging en daaraan gekoppelde betekenis weten we wat we moeten doen als iemand uithaalt om ons te slaan of als er een auto snel op ons afkomt. Maar dan moet dat prikkelfilter wel goed werken. Bij mensen met autisme staat dit filter vaak anders afgesteld, waardoor zij prikkels als sterk en belangrijk ervaren, die anderen nauwelijks opmerken. Of dat zij juist belangrijke prikkels zoals dorst niet opmerken omdat alle aandacht uitgaat naar die wapperende vlag buiten. Zij kunnen daarom anders reageren dan je verwacht. Die reactie kan voor de persoon met autisme en een verstandelijke beperking zelf heel logisch zijn, maar voor anderen niet te volgen. Zo herkent Mick van 7 jaar zijn begeleidster aan de sneakers die zij altijd draagt. Als die begeleidster ineens laarsjes draagt, dan is het goed mogelijk dat Mick haar niet herkent. Een logische reactie van Mick, maar onbegrijpelijk voor de begeleidster. Die heeft waarschijnlijk geen idee waarom Mick haar ineens niet meer herkent. De kans is groot dat Mick dit ook niet vertelt, omdat dit voor hem zo logisch is. Hij kan zich niet voorstellen dat een ander dat anders ziet. Op sensonate vind je verschillende ervaringsverhalen zoals het verhaal over de prikkels van de zevenjarige Mick.

‘door het gezoem van het digibord hoorde ik niet wat de juf vertelde’

Er is sprake van overgevoeligheid voor prikkels, wanneer bepaalde prikkels je sneller teveel zijn dan bij anderen. Dat gebeurt als je hersenen die prikkels sterker doorlaten en er intensiever mee aan de slag gaan. De hoeveelheid prikkels die je hersenen te verwerken hebben, voelt dan sneller als teveel, waardoor er geen prikkels meer bij passen. We noemen iemand hyperreactief, hyperresponsief of overgevoelig voor een bepaald zintuig als het prikkelfilter in de hersenen prikkels vanuit dat zintuig te veel en te sterk door laat, waardoor je meer en sterkere prikkels waarneemt. Je reageert vervolgens sterker op die prikkel dan de mensen in je omgeving verwachten. Dit kan leiden tot onbegrip.

Er is sprake van ondergevoeligheid als je onvoldoende reageert op prikkels uit je omgeving. Iemand is hyporeactief, hyporesponsief of ondergevoelig voor een bepaald zintuig als prikkels van dat zintuig niet voldoende door je prikkelfilter worden herkend. Die prikkels worden dan niet belangrijk genoeg gevonden om door je hersenen actief opgepakt te worden. Je neemt die prikkels dan te weinig of te zwak waar. Doordat de prikkel dan nauwelijks ‘binnenkomt’, reageer je er vervolgens niet of veel minder sterk op dan mensen in je omgeving verwachten. Dit kan ook leiden tot onbegrip.

In deze sensonate-artikelen lees je meer over prikkelbalans, onder- en overgevoeligheid voor prikkels:

• uitleg over prikkelbalans
• signalen van onder- en overprikkeling per zintuig
• een individueel prikkelprofiel opstellen
• onder- en overprikkeling volgens Winnie Dunn

Hoe lager het verstandelijk niveau, hoe complexer de signalering en behandeling van de hiervoor genoemde prikkelproblemen. Veel signaalgedrag van mensen met autisme en een verstandelijke beperking komt voort uit het niet begrijpen van een situatie, en de prikkels die daar zijn. Je kunt iemand helpen om een situatie beter te leren begrijpen, waarna het signaalgedrag vaak ook verdwijnt. Door mensen met autisme te leren welke betekenis over het algemeen toegekend wordt aan een bepaalde combinatie van prikkels, kun je hen begeleiden om meer situaties te begrijpen. Vaak kun je dit opbouwen vanuit de details naar een groter geheel. Lees op sensonate meer over de verschillende niveaus en stappen in de ontwikkeling van waarneming en taal.

Bij de observatie en begeleiding van mensen met autisme is het afstemmen van je communicatie op het begripsniveau essentieel. Het is mogelijk om via observatie van het gedrag, analyseren van vragenlijsten en gesprekken met betrokkenen in te schatten of er sprake is van onder- of overgevoeligheid voor prikkels. Dat is iets dat je kunt leren, onder begeleiding van een specialist op dit gebied. Op sensonate vind je diverse tips en hulpmiddelen die je kunnen ondersteunen bij de begeleiding van iemand met autisme en een verstandelijke beperking naar meer prikkelbalans.

• Wist je dat hypo- of hyperreactiviteit is toegevoegd als kenmerk van de diagnose autisme(spectrumstoornis)? (American Psychiatric Association, 2013)
  Hoewel dit kenmerk pas in 2013 expliciet is toegevoegd aan de omschrijving van deze diagnose, worden al veel langer problemen in de prikkelverwerking gesignaleerd bij mensen met autisme (o.a. Kanner, 1943, Asperger, 1944).
• Wist je dat de meeste mensen met autisme aangeven dat ze last hebben van hun prikkelverwerking? (o.a. Baranek et al. , 2006; Baker et al., 2008).
• Wist je dat eenzelfde persoon zowel onder- als overgevoelig kan zijn? (o.a. Baranek et al., 2006; Miller, Anzalone, Lane, Cermak, & Osten, 2007).
• Wist je dat mensen met autisme soms hun prikkelverwerkingsproblemen verbloemen, waardoor het lastiger voor de buitenwereld te zien is? (Hull, Petrides, Allison, Smith, Baron-Cohen, Lai, & Mandy, 2017)
• Wist je dat het meten van prikkelverwerking via vragenlijsten lastig kan zijn, omdat bepaald gedrag kan worden gezien als prikkelverwerkingsprobleem, maar ook als internaliserend gedrag (zoals angst of depressie), externaliserend gedrag (zoals agressie of overactief zijn) of nog andere overlappende concepten? (Gillberg, 2010)

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.

Asperger, H. (1944). The “autistic psychopathy” in childhood. Archiv fur psychiatrie und nervenkrankheiten, 117(1), 76-136. doi: 10.1017/CBO9780511526770.002

Baker, A. E. Z., Lane, A., Angley, M. T., & Young, R. L. (2008). The relationship between sensory processing patterns and behavioural responsiveness in autistic disorder: A pilot study. Journal of Autism & Developmental Disorders, 38(5), 867-875.

Baranek, G. T., David, F. J., Poe, M. D., Stone, W. L., & Watson, L. R. (2006). Sensory experiences questionnaire: Discriminating sensory features in young children with autism, developmental delays, and typical development. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(6), 591-601.

Ben-Sasson, A., Hen, L., Fluss, R., Cermak, S.A., Engel-Yeger, B., & Gal, E. (2009). A meta-analysis of sensory modulation symptoms in individuals with autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders,39(1). 1–11.

Gillberg, C. (2010). The ESSENCE in child psychiatry: Early symptomatic syndromes eliciting neurodevelopmental clinical examinations. Research in Developmental Disabilities, 31(6), 1543-1551.

Hull, L., Petrides, K.V., Allison, C., Smith, P., Baron-Cohen, S., Lai, M.C., & Mandy, W. (2017). Putting on My Best Normal: Social Camouflaging in Adults with Autism Spectrum Conditions. Journal of Autism and Developmental Disorders, 47(8), 2519-2534.

Kanner, L. (1943). Autistic disturbances of affective contact. Nervous Child, 2, 217-250.

Miller, L.J., Anzalone, M.E., Lane, S.J., Cermak, S.A., & Osten, E.T. (2007). Concept evolution in sensory integration: A proposed nosology for diagnosis. American Journal of Occupational Therapy, 61(2), 135–140.