Prikkelbalans heeft te maken met alertheid en de mate waarin je stress en spanning (=arousal) ervaart. Bij een optimale prikkelbalans ben je op een ontspannen manier alert en prima in staat om prikkels te verwerken, nieuwe dingen te leren en met stress of spanning om te gaan. Bij extreme stress of problemen met onder- of overprikkeling kun je uit die balans raken. In dit artikel leggen we uit hoe dit werkt.
prikkelbalans en omgaan met spanning en stress
In het kort: uitleg over prikkelbalans in relatie tot arousal (=stress- of spanningsniveau). Uitgewerkt op basis van input van met name Brigitte Blijlevens, SI-specialist bij zorginstelling Koraal, opgeschreven in het kader van het onderzoeksnetwerk Sensatie van een Goed Leven.
prikkelbalans en arousal (=stress of spanning)
Een bepaalde mate van stress hoort bij het leven. Het kan ons alerter maken en helpen om betere prestaties te leveren. Pas wanneer de stress te heftig is of wanneer de stress maar aan blijft houden, dan ontstaan er problemen. Te weinig stress, te weinig prikkeling om in actie te komen, geeft eveneens problemen.
Er zijn verschillende zones van arousal, variërend in de hoeveelheid spanning of stress die je ervaart. Als je in jouw zone van optimale arousal bent, dan ervaar je prikkelbalans. De hoeveelheid stress is dan zodanig dat je prima prikkels kunt verwerken en nieuwe informatie kunt opnemen. Je ervaart ook voldoende rust om te herstellen van de stress die je ervaart. Als je teveel of te weinig spanning ervaart, dan lukt dat niet meer.
Als je arousal te hoog oploopt, dan kun je zo ‘vol’ raken van alle spanning en prikkels, dat je hersenen geen nieuwe prikkels meer kunnen opnemen en verwerken. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als je langdurig veel stress ervaart, na een traumatische gebeurtenis, als je extra gevoelig bent voor bepaalde prikkels (= overgevoeligheid) of als je onvoldoende hersteltijd neemt. Dit noemen we ook wel overprikkeling of hyper arousal.
Het kan ook zijn dat je arousal te laag is, dat je wegdroomt, dat je onderuit zakt, apathisch en sloom wordt. Je hebt rust nodig om te herstellen van inspanningen, maar bij teveel rust ervaar je te weinig prikkels om in actie te komen, en ook dan ben je niet in staat tot leren of prikkels verwerken. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als je hersenen te weinig uitgedaagd worden, als ze weinig alert zijn op bepaalde prikkels (=ondergevoeligheid), of als je heel moe bent. Dit wegzakken noemen we ook wel onderprikkeling of hypo arousal.
We kennen allemaal ervaringen van teveel of te weinig arousal ervaren, maar bij de ene persoon gebeurt dit vaker dan bij de andere. Als je snel onder- of overprikkeld bent, dan is de bandbreedte van je optimale prikkelbalans beperkt. Dit kan te maken hebben met je prikkelgevoeligheid (ben je snel over- of onderprikkeld?), maar ook met de mate waarin er prettige uitdagingen of juist stressvolle factoren in je leven zijn.
In de onderstaande ‘arousal chart’ kun je zien hoe iemands arousal kan variëren tussen verschillende zones. De middelste zone kun je zien als de optimale arousal en de optimale prikkelbalans:
hoe onze hersenen spanning of stress reguleren
Eenvoudig gezegd bestaan onze hersenen uit drie delen, die betrokken zijn bij het reguleren van stress:
- Reptielenbrein
- Limbisch systeem
- Neocortex
Het reptielenbrein en het limbisch systeem vormen tezamen ons alarmsysteem. Deze systemen reageren heel snel op prikkels die stress opleveren. Deze twee hersendelen leren ons meteen te reageren op gevaar en dat is nodig om te overleven. Ze sturen bovendien onze spieren en hormoonhuishouding aan. Iets later komt dezelfde prikkel aan in de neo-cortex. Daar vindt de analyse plaats of de prikkel ook echt gevaarlijk is. Het komt regelmatig voor dat je reptielenbrein en limbisch systeem al alarm slaan terwijl je neo-cortex nog geen analyse heeft gemaakt.
Bijvoorbeeld: ’s nachts klapt een deur dicht, je schrikt en denkt aan een inbreker, je hartslag versnelt (reptielenbrein), je ervaart gevoelens van angst (limbisch systeem), prikkel komt aan in neo-cortex, die vaststelt: het waait heel hard, de deur is dichtgewaaid. Je reptielenbrein en limbisch systeem halen je uit je optimale prikkelbalans en arousal. Je neo-cortex helpt je weer om terug te keren naar die balans.
Je neo-cortex kan je soms juist ook uit balans houden. Dan hoor je bijvoorbeeld het geluid van een boormachine, je bent hier bang van, de stress neemt toe, je raakt uit je balans en je neocortex geeft alleen maar aan dat dit enge geluiden zijn, dat je hier nog nooit tegen hebt gekund en dat je gek wordt. Je blijft dan hoog in je arousal ‘hangen’.
Bij reëel of irreëel gevaar zul je dus even uit je optimale prikkelbalans schieten. Maar, het is ook mogelijk dat je langere tijd (te) hoog in je arousal zit, waarbij je je eigenlijk voortdurend uit balans, gestresst en overprikkeld voelt.
meer uitleg over prikkelbalans
Het Waaiermodel van Van der Gaag & Thoonsen (2021) is een praktisch hulpmiddel dat kan helpen om te begrijpen wat er in je lichaam gebeurt, wanneer je meer of minder stress ervaart. Lees meer over het Waaiermodel op 7zintuigen.nl/waaiermodel en bij de hulpmiddelen op deze website.
In de volgende artikelen op sensonate.nl lees je meer over prikkelbalans, onderprikkeling en overprikkeling: