artikelen
Leestijd circa 10 minuten

Bij een optimale prikkelbalans kun je prikkels verwerken en je gedrag afstemmen op je omgeving. Je bent dan op een ontspannen manier alert en in staat om prikkels te verwerken zonder teveel stress te ervaren. Bij problemen met onder- of overprikkeling kun je uit die balans raken. In dit artikel leggen we dit uit aan de hand van de verschillende zones van prikkelbalans.

uitleg over prikkelbalans

In het kort: uitleg over prikkelbalans in relatie tot onder- en overprikkeling. Uitgewerkt in veelgebruikte zones van prikkelbalans, opgeschreven in het kader van het onderzoeksnetwerk Sensatie van een Goed Leven.

de verschillende zones van prikkelbalans

Prikkelbalans gaat over de mate waarin je in staat bent om prikkels te verwerken. Dit vraagt voldoende alertheid en mogelijkheden om spanning en stress te reguleren. Lees in dit artikel uitleg over prikkelbalans en omgaan met spanning en stress. Het Waaiermodel van Van der Gaag & Thoonsen (2021) is een praktisch hulpmiddel dat kan helpen om te begrijpen wat er in je lichaam gebeurt, wanneer je meer of minder stress ervaart. Lees meer over het Waaiermodel op 7zintuigen.nl/waaiermodel en bij de hulpmiddelen op deze website.

Om prikkelverwerking en prikkelbalans in kaart te brengen worden vaak hulpmiddelen ingezet, waarin gewerkt wordt met kleuren. Deze kleuren helpen om de mate van prikkelbalans te illustreren aan de hand van verschillende kleuren-zones. Je kunt deze bijvoorbeeld gebruiken voor uitleg over prikkelbalans of om signalen van onder- of overprikkeling weer te geven. Op sensonate vind je verschillende voorbeelden van hulpmiddelen bij het signaleren die je hiervoor kunt inzetten.

We onderscheiden ruwweg 4 zones van prikkelbalans, die we hieronder beschrijven aan de hand van de meest gebruikte kleuren in relatie tot prikkelbalans:

Zone groen is de zone waarin je prima in staat bent om prikkels op te nemen en te verwerken, en waarin je voldoende rust en hersteltijd ervaart. Dit is de zone waarin je je bevindt als je je veilig voelt, je kunt dan prima prikkels waarnemen, communiceren, leren en werken. Ook kun je hulp en rust zoeken wanneer je dit nodig hebt. Je kunt binnen de groene balans-zone goed variëren naar meer of minder spanning. Af en toe een terugslag naar ‘zone blauw’ (onderprikkeling) of een uitschieter naar ‘zone oranje’ (overprikkeling) verloopt meestal zonder al te grote problemen. Iedereen heeft momenten dat hij of zij zich prettig voelt, en momenten van stress of juist van sloomheid, waarin je minder goed in staat bent om prikkels te verwerken. Lastiger is het als prikkels je heel snel teveel worden, veel sneller dan bij anderen. Of dat je juist heel sterke prikkels nodig hebt om in actie te komen. Veel mensen met autisme (met of zonder verstandelijke beperking) hebben dagelijks last van overgevoeligheid en/of ondergevoeligheid voor bepaalde prikkels. De bandbreedte van hun optimale ‘zone groen’ is bij hen vaak heel beperkt.

Je kunt in deze zone terecht komen als de stress toeneemt, als er teveel te verwerken is, of als je uit je doen raakt door een bepaalde prikkel die alles lijkt te overheersen. Wanneer de stress toeneemt is dit vaak merkbaar in je gedrag. Er zijn dan signalen van spanning, zoals snelle oppervlakkige ademhaling, gespannen spieren, onrustig bewegen. Het is belangrijk dat deze signalen herkend worden – door jezelf en/of mensen in je omgeving. Want in deze fase ‘oranje’ kost bijsturen naar ‘zone groen’ minder moeite dan wanneer je de stresssignalen blijft negeren. Als je die eerste signalen van oplopende stress onvoldoende oppikt dan loop je het risico om in zone rood terecht komen.

Wanneer oplopende stress onvoldoende gesignaleerd en bijgestuurd wordt, kun je in ‘zone rood’ terecht komen, waarin er geen prikkels meer bij passen. Dan kom je in een overlevingsstand, wat zich uit in overlevingsreacties zoals vechten, vluchten of – als de spanning nog verder oploopt – bevriezen (een zogenoemde ‘shutdown’). Bij een ‘shutdown’ trekt je lichaam als het ware aan de noodrem: om energie te besparen stop je met bewegen en kun je geen emoties of pijn meer waarnemen. Zone ‘rood’ voelt niet fijn voor jezelf en ook niet voor je omgeving. Bijsturen kost dan veel energie en tijd. Je kunt dan ook niet meer goed nadenken over wat goed voor je is en wat niet. Je komt niet meer tot leren of reguleren.

In het andere uiterste: de ‘blauwe zone’ ben je juist sloom, slaperig en niet alert. Je zakt dan als het ware onderuit. Je ervaart te weinig prikkels, en bent niet alert op wat er in je omgeving gebeurt. Als je je vaak in deze blauwe zone bevindt, dan is dat geen prettig leven. Prikkels gaan langs je heen, ze worden niet opgemerkt, je komt niet tot leren of genieten van dat wat er om je heen gebeurt. De omgeving kan nog weleens missen als iemand (te) langdurig onderprikkeld en weinig alert is, omdat iemand dan heel rustig en kalm overkomt. Diegene gedraagt zich dus op een manier die anderen niet snel opmerken of als ‘lastig’ ervaren.

tips en hulpmiddelen voor meer prikkelbalans:

Je prikkelbalans is dus optimaal in ’zone groen’. Hoe groot die zone is, verschilt tussen mensen. Een grote bandbreedte van je groene zone van prikkelbalans betekent dat je goed kunt omgaan met variatie in de hoeveelheid prikkels die je ervaart. Dit betekent dat je bij veel prikkels niet zo snel naar zone oranje of rood schiet en last hebt van overprikkeling. En het betekent ook dat je bij weinig prikkels alert blijft en niet snel wegzakt naar ‘zone blauw’ en last hebt van onderprikkeling. Je kunt dan in veel verschillende situaties blijven leren en functioneren, en ervaart evenwicht in inspanning, ontspanning en rust.

Bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking is de bandbreedte van hun optimale prikkelbalans vaak zeer beperkt. Zij raken snel overprikkeld, oftewel in zone oranje of rood. Tegelijkertijd zijn ze ook vaak onderprikkeld, oftewel in zone blauw. Op sensonate.nl vind je de volgende tips en hulpmiddelen die kunnen ondersteunen bij een betere prikkelbalans: