Een prikkelprofiel geeft inzicht in de wijze waarop iemand prikkels verwerkt en hoe sterk iemand op verschillende prikkels reageert. Een prikkelprofiel wordt opgesteld op basis van een in te vullen vragenlijst, al dan niet in combinatie met observaties en gesprekken met een gedragsdeskundige of autismedeskundige. In dit artikel noemen we enkele voorbeelden van breed beschikbare, Nederlandstalige, theoretisch onderbouwde vragenlijsten, die voor dit doel gebruikt kunnen worden.
vragenlijsten voor het maken van een prikkelprofiel
In het kort: in dit artikel vind je voorbeelden van vragenlijsten die in Nederland worden gebruikt voor het maken van een prikkelprofiel, deze zijn verzameld door deelnemers uit het netwerk van onderzoeksproject De Sensatie van een Goed Leven.
voorbeelden van vragenlijsten om prikkelverwerking in kaart te brengen:
Gedragsonderzoeker Winnie Dunn ontwikkelde in 1997 de veelgebruikte vragenlijst de Sensory Profile (SP). Er zijn vijf versies, elk voor een andere doelgroep:
– de Infant Toddler Sensory Profile (ITSP)
– de Sensory Profile 4-12 jarigen (SP 4-12 jaar)
– de Short Sensory Profile (SSP)
– de Adolescent Adult Sensory Profile (AASP)
– de School Companion (SC, in te vullen door leerkrachten)
De Sensory Profile brengt prikkelverwerking en gedrag in kaart voor de verschillende zintuigen. Op basis van onderzoek, waarin met deze vragenlijst werd gewerkt, is het conceptuele model van Winnie Dunn ontwikkeld. Zij onderscheidt hierin vier patronen van sensorische informatieverwerking (=prikkelverwerking).
Deze vier patronen verschillen in de mate van prikkelgevoeligheid (in dit model neurologische drempel genoemd) en de mate waarin iemand uit zichzelf actie onderneemt om prikkels te reguleren en de eigen prikkelbalans te beïnvloeden (in dit model zelfregulatie genoemd):
– de toeschouwer: neemt prikkels minder sterk waar in de hersenen en lijkt dat wel prima te vinden, gaat niet actief op zoek naar prikkels, is rustig, kan een afwezige, weinig alerte indruk maken;
– de zoeker: neemt prikkels minder sterk waar in de hersenen, en wil graag meer prikkels ervaren, gaat daarom actief op zoek naar nieuwe prikkels, hoe meer prikkels, hoe beter;
– de sensor: neemt prikkels sterker waar in de hersenen, neemt alles op wat er gebeurt, is zeer alert en kan overspoeld raken door alle prikkels, sluit zich niet af voor prikkels;
– de vermijder: neemt prikkels sterker waar in de hersenen en heeft daar zichtbaar last van, trekt zich graag terug en neigt ernaar om prikkels zoveel mogelijk te vermijden.
Op de website 7zintuigen.nl lees je meer over hoe je deze vier patronen van prikkelverwerking kunt herkennen in gedrag van kinderen. je vindt hier ook een vijfde type: de ‘neutrale’ prikkelverwerker.
De SP is in de VS ontwikkeld en gestandaardiseerd. Het instrument is in het Nederlands vertaald en wordt vooral gebruikt om prikkelverwerking bij kinderen in kaart te brengen, en bij sommige organisaties ook bij volwassenen. De Sensory Profile voor 4-12 jarigen (SP-NL-4-12) is het enige instrument dat gestandaardiseerd is voor de Nederlandse populatie (Rietman, 2013).
Er is scholing nodig om de SP op een juiste manier te interpreteren en toe te passen. In Nederland wordt deze scholing aangeboden door:
De SPRC is in 2003 ontwikkeld door Olga Bogdashina en in 2016 geactualiseerd. De checklist is gebaseerd op haar kennis over de specifieke prikkelverwerking van mensen met autisme, zoals beschreven in haar veelgeprezen boek ‘waarneming en zintuiglijke ervaringen bij mensen met autisme en het asperger syndroom’ (J. Siebelink, vert). Apeldoorn: Garant uitgevers, 2004.
De checklist kan door ouders of door iemand met autisme zelf worden ingevuld, eventueel met hulp. Er is geen scholing nodig om met de lijst te werken.
De oorspronkelijke vragenlijst bestaat uit 232 vragen over de zintuigen en reacties op zintuiglijke prikkels op het gebied van: horen, zien, reuk, tast, smaak, evenwicht, houding en beweging. De scores worden in de vorm van een regenboogprofiel weergegeven. Daarbij heeft elk zintuig een eigen kleur. Zo zie je direct helder in beeld welke zintuigen mogelijk problemen kunnen veroorzaken.
Boom uitgevers Amsterdam stelt een Nederlandstalige, bewerkte versie van de SPRC gratis beschikbaar. Deze versie heet Checklist Zintuiglijk Profiel en is in 2011 ontwikkeld door Roger Verpoorten, Marlou Versteegen en Petra Hagen van zorginstelling Kentalis.
De checklist is met goed vinden van de ontwikkelaars gratis beschikbaar gesteld als download bij het boek ‘Autisme en zintuiglijke problemen’ van Ina van Berckelaer-Onnes, Steven Degrieck en Miriam Hufen. Een interessant boek voor iedereen die meer wil leren over zintuiglijke problemen bij mensen met autisme. Het boek is in toegankelijke taal geschreven en bevat veel praktische handvatten. Het boek kost €37,95, en is een uitgave van Boom uitgevers Amsterdam, 2017.
Download hier de checklist Zintuiglijk Profiel. (=link naar de website van Boom uitgevers)
Sommige checklists zijn ontwikkeld om prikkels in een bepaalde omgeving in kaart te brengen. Om daar vervolgens rekening mee te kunnen houden in die specifieke omgeving. We noemen hier twee voorbeelden:
– checklist prikkels in en om de woning
In 2009 ontwikkelden Joke Visser en Daniëlle Ultee in opdracht van de NVA deze checklist om prikkels in en rondom een woning in kaart te brengen. De checklist geeft inzicht in hoe iemand prikkels in de woonomgeving waarneemt, wat iemand prettig vindt en waar iemand last van kan hebben. Je kunt daar dan rekening mee houden bij het kiezen en inrichten van een woning. Belangrijk om je daarbij te realiseren dat waarschijnlijk niet alle lastige prikkels vermeden kunnen worden. Je kunt wel samen onderzoeken wat iemand kan helpen om er minder last van te hebben. Download hier de checklist prikkels in en om de woning.
– prikkels in de schoolomgeving in kaart
Er zijn ook verschillende checklists voorhanden om inzicht te krijgen in (verstorende) prikkels in de schoolomgeving. Deze maken deel uit van de hulpmiddelen voor school, zoals bijvoorbeeld ‘prikkels in de groep’.